Арыг ханныг тывалар

Арага болгаш арагачылар-биле демисел бистин амыдыралывыста кандыг хевирлерни, чадаларны эртпеди дээр. Бо дугайында  1985 чылда Горбачевтун эгелээни будун ССРЭ иштинге демиселди сактыргала, четчир. Ынчан арага аймаан хостуг садып ижери болдунмас кылып каан турган. Чугле тускай талоннар-биле  садып ап болур.

1960 чылдардан бээр чонувус водканы улуг орус чоннун хундуткелдин чеми кылдыр дор бажынче чалап олуртупкан. Оон бээрле тывалар хензиг-даа байырлалдарда, мунгаралда орус, даштыкы арага чокта чурттап шыдавас  апарганнар.

А делегейде арага  ишпес  будун курунелер, миллион-миллион чуртакчылыг черлер кайы ковей.  Мусульман делегейде шуут арага ишпес.  Непал, Тибетте-даа чединмес, туренги–даа болза арага ишбес. Ындыг болганда, улустун арага ижер-ишпези ажылы бар-чогундан, туренги чединмезинден-даа  хамаарышпас  ышкажыл.  А бисте чуге ындыг эвезил? Азия диптин бичии аймак чоннарында, база ол ышкаш тыва чоннун ханында арагага удур, ону эзилдириптер ацетальдегидрогеназ деп будумел чок. Ол будумел Европа чоннарында, оларнын иштинде орус чонда бар бооп  турар. Олар арага ижиптерге, ишкен араганы ацетальдегидрогеназ деп фермент эзилдириптер болгаш оларнын ханында арага сула болу бээр.

Эртем шинчилели-биле алырга тыва кижи орус кижиге деннээрге 25 катап дурген эзириичел, 25 катап дурген арагачы-алкоголик болу бээр болгаш 25 катап дурген угаан-медерели баксыраар болган.  Арага ижипкеш  25 катап дурген албаарай бербес  турган чуве болза, бистернин  хой-ле ада-иелеривис, акы-дунмаларывыс, эш-оорувус аравыска бо хун-даа кады-кожа чугаа-сооттуг, каткы-хоглуг  олуруп  турбас  бе.

Уе-шаг  моон сонгаар канчап баарын билбес  бис. Ындыг болганда бурунгаар талыйтыр бодааш, амгы 14-15 харлыг элээдилерден  эгелээш, оон бичи чаштарывысты арага айыылындан  монгези – биле чайладып аары-амгы медерелдиг салгалдын дорт хулээлгези.  Арагалаар язы-соок чонну кымнар-даа  хундулевес  болгаш кузээни-биле ажыглап турар болбайн аан. Мында кол-ла чуве угаан-медерелде. Аныяк-оскенни бичиизинден  тура, арага ижерге, «25 катап дурген»деп саннарны доктаамал медерелинче  киирип  турар чуве болза, алызы барып, арыг ханныг элээр нация тывалар бооп болур бис.